آنچه در این مقاله خواهید خواند:
- بیماری سالک یا لیشمانیوز (Leishmaniasis) چیست؟
- عفونت بیماری سالک چگونه اتفاق می‌افتد؟
- انواع بیماری سالک چیست؟
- سالک پوستی
- سالک پوستی-مخاطی
- سالک احشایی
- چه عاملی باعث ایجاد بیماری سالک می‌شود؟
- چه افرادی بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری سالک هستند؟
- علائم بیماری سالک چیست؟
- تشخیص بیماری سالک چگونه انجام می‌پذیرد؟
- درمان بیماری سالک
- پیشگیری از ابتلا به بیماری سالک
بیماری سالک یا لیشمانیوز یک بیماری انگلی است که در بخش‌هایی از جنوب اروپا، مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می‌شود. سالک که به عنوان یک بیماری استوایی طبقه‌بندی می‌شود، عفونتی است که توسط پشه خاکی فلبوتومین منتشر می‌شود.
برای آشنایی بیشتر با نحوه تشخیص، درمان و پیشگیری از لیشمانیوز، در ادامه با ما همراه باشید.
بیماری سالک یا لیشمانیوز (Leishmaniasis) چیست؟
بیماری سالک (لیشمانیوز) یک بیماری انگلی است که توسط انگل لیشمانیا ایجاد می‌شود. این انگل معمولاً در پشه خاکی آلوده زندگی می‌کند. شما می‌توانید از نیش پشه خاکی آلوده به سالک مبتلا شوید. پشه خاکی حامل انگل معمولا در محیط‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری زندگی می‌کند. اپیدمی‌های مرگبار در مناطقی از آسیا، شرق آفریقا و آمریکای جنوبی رخ داده است.
مناطق آسیب دیده اغلب دورافتاده و ناپایدار هستند و منابع محدودی برای درمان این بیماری وجود دارد. پزشکان بدون مرز سالک را یکی از خطرناک‌ترین بیماری‌های استوایی نادیده گرفته شده می‌نامند. این سازمان همچنین بیان می‌کند که این بیماری پس از مالاریا در زمینه علل مرگ و میر انگلی دومین بیماری است.
عفونت بیماری سالک چگونه اتفاق می‌افتد؟
پشه خاکی ماده فلبوتومین می‌تواند انگل لیشمانیا را با نوشیدن خون حیوان آلوده مانند سگ و جوندگان گسترش دهد. هنگامی که توسط یک پشه خاکی آلوده نیش زده می‌شوید، متوجه یک حلقه قرمز روی پوست خود خواهید شد. این نیش‌ها همیشه دردناک نیستند، بنابراین همیشه مشخص نیست که شما آلوده شده‌اید.
علاوه بر این، شما می‌توانید سالک احشایی را از طریق تزریق خون یا استفاده از سوزن مشترک با فردی که به این بیماری مبتلاست دریافت کنید. همچنین بیماری سالک می‌تواند از یک مادر باردار آلوده به نوزادش سرایت کند.
انواع بیماری سالک چیست؟
بیماری سالک به سه شکل ظاهر می‌شود: پوستی، پوستی-مخاطی و احشایی. گونه‌های مختلف انگل لیشمانیا با هر شکل مرتبط هستند. کارشناسان معتقدند حدود 20 گونه لیشمانیا وجود دارد که می‌تواند این بیماری را به انسان منتقل کند.
سالک پوستی
بیماری سالک پوستی باعث ایجاد زخم روی پوست می‌شود. این شایع‌ترین شکل بیماری سالک است. درمان ممکن است همیشه ضروری نباشد، اما می‌تواند بهبود را تسریع کند و از ایجاد عوارض جلوگیری کند.
سالک پوستی-مخاطی
نوع نادر بیماری، سالک پوستی-مخاطی است که توسط شکل پوستی انگل ایجاد می‌شود و می‌تواند چندین ماه پس از بهبود زخم‌های پوستی ایجاد شود. در این نوع بیماری سالک، انگل‌ها به بینی، گلو و دهان نیز سرایت می‌کنند. این مساله می‌تواند منجر به تخریب جزئی یا کامل غشاهای مخاطی در آن نواحی شود.
اگرچه سالک پوستی-مخاطی معمولاً زیر مجموعه‌ای از سالک پوستی در نظر گرفته می‌شود، اما جدی‌تر و خطرناک‌تر از آن است. سالک پوستی-مخاطی به خودی خود بهبود نمی‌یابد و همیشه نیاز به درمان دارد.
سالک احشایی
بیماری سالک احشایی گاهی به نام لیشمانیوز سیستمیک یا کالاآزار نیز شناخته می‌شود. معمولاً دو تا هشت ماه پس از گزش توسط پشه خاکی رخ می‌دهد. این نوع از بیماری سالک به اندام‌های داخلی مانند طحال و کبد آسیب می‌رساند. همچنین از طریق آسیب به این اندام‌ها بر مغز استخوان و همچنین سیستم ایمنی بدن تأثیر می‌گذارد. این وضعیت اگر درمان نشود تقریباً همیشه کشنده است.
چه عاملی باعث ایجاد بیماری سالک می‌شود؟
عفونت لیشمانیا یا همان بیماری سالک توسط بیش از 20 گونه مختلف از انگل لیشمانیا ایجاد می شود. انگل‌ها موجودات میکروسکوپی هستند که در ارگانیسم دیگری (مثلاً بدن انسان) زندگی می‌کنند و با مصرف مواد مغذی از بدن میزبان زنده می‌مانند. بیماری سالک از طریق نیش پشه خاکی آلوده، به انسان یا حیوان منتقل می‌شود. پشه خاکی با نیش زدن و مکیدن خون افراد یا حیوانات آلوده به ویژه سگ‌ها آلوده می‌شود. پشه خاکی بسیار کوچک است و هیچ صدایی ایجاد نمی‌کند. گاهی اوقات، نیش آن‌ها می‌تواند دردناک باشد. در اغلب موارد، نیش‌ها بدون درد هستند و مورد توجه قرار نمی‌گیرند. این حشره بیشترین فعالیت را در محیط‌های مرطوب و در ماه‌های گرمتر و شب‌ها از غروب تا سحر دارد. انتقال ممکن است از حیوان به پشه خاکی و از پشه خاکی به انسان صورت گیرد. انسان‌ها همچنین می‌توانند انگل را از طریق انتقال خون یا سوزن‌های مشترک بین یکدیگر منتقل کنند. در برخی از نقاط جهان، انتقال از انسان به پشه خاکی و از پشه خاکی به انسان دیگر نیز ممکن است رخ دهد.
چه افرادی بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری سالک هستند؟
پشه خاکی می‌تواند هر فردی را در هر سنی در مناطقی که انگل لیشمانیوز یافت می‌شود نیش بزند و آلوده کند. این بیماری در مناطق روستایی بسیار بیشتر از شهرها شایع است. چندین عامل خطر برای ابتلا به بیماری سالک وجود دارد، از جمله:
- وضعیت اجتماعی-اقتصادی (این بیماری در برخی از فقیرترین مناطق روی زمین شایع است.)
- سوء تغذیه
- مسکن نامناسب
- همچنین شواهدی نیز دال بر استعداد ژنتیکی وجود دارد.
عوامل خطرزای محیطی اضافی نیز که می‌تواند منجر به افزایش قرار گرفتن در معرض پشه خاکی و در نتیجه عفونت لیشمانیا شود عبارتند از:
- جنگل زدایی
- استخراج معادن
- ساخت سدها
- تغییر یا ایجاد طرح‌های آبیاری جدید
- دیگر جنبه های شهرنشینی
همچنین الگوهای مهاجرتی (حرکات جمعیت زیادی از افراد مستعد به سالک) می‌تواند منجر به افزایش تعداد افراد مبتلا شود.
علائم بیماری سالک چیست؟
هنگام ابتلا به بیماری سالک همیشه علائم و نشانه‌های آن به سرعت پدیدار نمی‌شوند. افراد می‌توانند برای مدت طولاتی به برخی از گونه‌های بیماری سالک مبتلا شده باشند بدون اینکه علائمی پدیدار شده باشد. علائم ابتلا به هریک از گونه‌های بیماری سالک با یکدیگر متفاوت هستند.
علائم سالک پوستی
برخی از افراد مبتلا به این بیماری هیچ علامتی ندارند. با این حال، اگر به این نوع سالک مبتلا شده باشید، ممکن است زخم‌هایی روی پوست خود داشته باشید که در طول زمان ظاهر می‌شوند و اندازه آن‌ها تغییر می‌کند. این زخم‌ها می‌توانند به صورت برآمدگی (پاپول) یا توده (ندول) شروع شوند و در نهایت ممکن است به زخم‌هایی تبدیل شوند که با پوسته یا دلمه پوشانده شده‌اند. این زخم‌ها معمولاً بدون درد هستند، اما می‌توانند دردناک و همراه با تورم غدد نیز باشند. بیماری سالک پوستی معمولاً چند هفته یا چند ماه پس از گزیده شدن اولیه توسط یک پشه خاکی آلوده ظاهر می‌شود. در برخی موارد ممکن است سال‌ها طول بکشد تا خود را نشان دهد. همچنین ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد تا زخم‌ها بهبود یابد، در خیلی از موارد نیز جای زخم‌ها و اسکار ناشی از آن خوب نمی‌شود و باقی می‌ماند.
علائم سالک پوستی-مخاطی
این نوع از بیماری سالک معمولاً سال‌ها پس از ابتلا به بیماری سالک پوستی و بهبود زخم‌های پوستی آن ایجاد می‌شود. این نوع از سالک می‌تواند علائم زیر را ایجاد کند:
- گرفتگی یا آبریزش بینی
- زخم‌های دهان یا بینی
- خونریزی‌های مکرر بینی
- دشواری تنفس
اگر فرد مبتلا برای این عارضه تحت درمان قرار نگیرید، ممکن است صورتش به شدت بدشکل شود.
علائم سالک احشایی
مانند سالک پوستی، برخی از افراد مبتلا به سالک احشایی علائمی ندارند. اما اگر علائم داشته باشند، معمولاً عبارتند از:
- کاهش وزن
- تب ادامه‌دار
- ضعف
- تورم کبد و طحال
- تورم غدد لنفاوی
- خونریزی
- آزمایش خون غیر طبیعی
- تعداد پایین عنصرهای خون، مانند تعداد کم گلبول‌های سفید خون (لکوپنی)، تعداد کم گلبول‌های قرمز خون (کم خونی)، و تعداد کم پلاکت‌ها (ترومبوسیتوپنی)
در صورت عدم درمان، سالک احشایی می‌تواند کشنده باشد.
تشخیص بیماری سالک چگونه انجام می‌پذیرد؟
تشخیص بیماری سالک بر اساس علائم و نشانه‌های مشخصه، شرح حال دقیق بیمار، ارزیابی بالینی کامل و انواع آزمایشات تخصصی انجام می‌پذیرد. شرح حال دقیق بیمار شامل این است که آیا فرد به مناطقی که این بیماری شایع است سفر کرده است یا خیر. به عنوان مثال، سالک پوستی باید همیشه همراه با یک ضایعه پوستی غیرقابل التیام یا پیشرونده در فردی که به منطقه‌ای که انگل لیشمانیا در آن وجود دارد سفر کرده یا در آن زندگی کرده است، در نظر گرفته شود.
نمونه‌برداری (بیوپسی) و کار بالینی
پزشکان نمونه‌هایی از بافت عفونی را برای مطالعه می‌گیرند. آن‌ها ممکن است نمونه‌برداری از ضایعات پوستی مشکوک به سالک پوستی یا از مغز استخوان (مواد موجود در استخوان‌های بدن) را که مشکوک به سالک احشایی هستند بگیرند. این نمونه‌ها به آزمایشگاه‌هایی فرستاده می‌شوند که می‌توانند به روش‌های مختلف آن‌ها را از نظر وجود انگل لیشمانیا بررسی کنند.
آزمایش خون
آزمایش خون ممکن است برای تشخیص آنتی بادی علیه انگل لیشمانیا انجام شود. آنتی بادی‌ها پروتئین‌های خاصی هستند که توسط سیستم ایمنی در پاسخ به پاتوژن‌های خارجی یا مهاجم در بدن ایجاد می‌شوند. پزشکان به راحتی در خون افراد مبتلا به سالک احشایی آنتی بادی علیه انگل لیشمانیا پیدا می‌کنند. با این حال، گاهی اوقات آزمایش ممکن است منفی شود حتی زمانی که فرد مبتلا به این بیماری باشد. آزمایش خون آنتی بادی اغلب برای افراد مبتلا به انواع پوستی یا مخاطی سالک مفید نیست.
درمان بیماری سالک
داروهای ضد انگلی مانند آمفوتریسین B (Ambisome) می‌تواند این بیماری را درمان کنند. همچنین پزشک بر اساس نوع بیماری سالک ممکن است درمان‌های دیگری را توصیه کند.
درمان سالک پوستی
سالک پوستی گاهی خود به خود از بین می‌رود، اما باید آن را درمان کنید زیرا می‌تواند به سالک پوستی-مخاطی تبدیل شود. راه‌های زیادی برای درمان سالک پوستی وجود دارد، از جمله رژیم‌های کم دوز پنتامیدین ایزتیونات. همچنین می‌توانید از درمان‌های موضعی مانند کوتریزاسیون، سرما درمانی و استفاده موضعی از گرما استفاده کنید. لیشمانیا به گرما حساس است، بنابراین استفاده از گرما روی زخم‌های شما می‌تواند یک راه موثر برای درمان این عفونت باشد.
درمان سالک پوستی-مخاطی
فلوکونازول یک روش موثر برای درمان سالک پوستی-مخاطی است، اما عوارض جانبی جدی دارد. داروهای دیگر، مانند عوامل ضد قارچ ایتراکونازول و کتوکونازول نیز می‌توانند این بیماری را درمان کنند.
درمان سالک احشایی
آمفوتریسین لیپوزومال B یک درمان پیشرو برای سالک احشایی است که توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) تایید شده است. FDA همچنین میلیتفوسین را برای درمان سالک احشایی برای بزرگسالان و نوجوانانی که شیرده یا باردار نیستند تأیید کرده است. پارومومایسین نیز، یک آنتی بیوتیک است که می‌تواند برای درمان سالک احشایی استفاده شود.
پیشگیری از ابتلا به بیماری سالک
متأسفانه، در حال حاضر هیچ دارو یا واکسنی برای جلوگیری از عفونت وجود ندارد. این بدان معناست که هنگام سفر به قسمتی از جهان که انگل لیشمونیا و بیماری سالک در آنجا شایع است، باید اقدامات احتیاطی خاصی را رعایت کنید. بهترین راه برای مسافران برای جلوگیری از عفونت محافظت از خود در برابر نیش پشه خاکی است. هنگام سفر به این مناطق از فعالیت‌های خارج از منزل، به‌ویژه از غروب تا سحر که پشه‌های خاکی معمولاً بیشترین فعالیت را دارند، خودداری کنید. برای کاهش خطر نیش زده شدن، اقدامات پیشگیرانه زیر را دنبال کنید:
هنگامی که در خارج از منزل (یا در محله‌های محافظت نشده) هستید:
- از کمپینگ در نزدیکی زیستگاه حیوانات خودداری کنید، زیرا برخی از آن‌ها ناقل سالک هستند.
- سعی کنید پوست خود را به طور کامل بپوشانید و میزان پوست در معرض هوای آزاد (بدون پوشش) را به حداقل برسانید. تا حدی که آب و هوا قابل تحمل است، پیراهن آستین بلند، شلوار بلند و جوراب بپوشید و پیراهن خود را در شلوار خود فرو کنید.
- دافع حشرات را روی پوست باز و زیر انتهای آستین و ساق شلوار بمالید. دستورالعمل‌های روی برچسب دافع را دنبال کنید. موثرترین مواد دافع عموماً آن‌هایی هستند که حاوی ماده شیمیایی DEET هستند.
- توجه: تورهای پشه‌بند، مواد دافع و حشره کش‌ها را باید قبل از سفر خریداری کرد و در فروشگاه‌های سخت افزاری، کمپینگ و مازاد نظامی یافت می‌شود. تورهای پشه‌بند و لباس‌هایی که قبلاً با حشره کش حاوی پیرتروئید ایمن شده‌اند نیز به صورت تجاری در دسترس هستند.
وقتی داخل خانه و در فضای بسته هستید:
- در مناطقی که به خوبی غربالگری شده یا دارای تهویه مطبوع هستند بمانید.
- به خاطر داشته باشید که پشه خاکی بسیار کوچکتر از پشه است و بنابراین می‌تواند از سوراخ‌های کوچک عبور کند.
- محل زندگی/خواب را با حشره کش اسپری کنید تا حشرات را از بین ببرید.
- اگر در محیطی با پنجره‌های خوب یا دارای تهویه هوا نمی‌خوابید، از پشه‌بند استفاده کنید و تشک خود را زیر آن قرار دهید. در صورت امکان، از پشه‌بندی استفاده کنید که آغشته شده به حشره‌کش حاوی پیرتروئید اسپری شده است.
